I Trio smyczkowe, 1946

I Trio smyczkowe jest jednym z pierwszych utworów Romana Palestra powstałych po II wojnie światowej, w 1947 roku. Skomponowane zostało z myślą o Tadeuszu Ochlewskim – serdecznym przyjacielu kompozytora, pełniącym w owym czasie funkcję dyrektora Polskiego Wydawnictwa Muzycznego (pierwotna wersja Tria zawiera dedykację: „à T.O”). Stosunki między Ochlewskim a Palestrem miały się niestety wkrótce popsuć, jednak w burzliwej korespondencji tych dwóch wybitnych muzyków znajdziemy jeszcze w 1947 r. momenty bardzo osobiste, a nawet wzruszające, jak np. fragment listu Ochlewskiego do Palestra z 26 listopada 1947, napisany dwa dni po prawykonaniu Tria smyczkowego w Krakowie. Czytamy w nim:

Ostatnio miałem dwie przyjemności z Twojego powodu: to Twój list na moje imieniny i wykonanie Twego Tria. Podobało mi się. Niemniej niż III Kwartet, może więcej. Mnie się szczególnie podobała 3-cia część jako forma i całość jako koncepcja, choć 2-ga część za długa i przypomina I-y Szymanowskiego. Słuchałem Twojej muzyki i między dźwiękami i mną była myśl o Tobie: byliśmy bliscy siebie jak dawniej. Wydałeś mi się w tym utworze więcej bezpośredni niż gdzie indziej i byłbym bardzo ciekaw czy szukałeś, czy ci samo „lazło” jak pisałeś to Trio. Brzmiało doskonale i przez radio także i przyjemnie było, że nie było 2-gich skrzypiec. Pisz na najmniejszą ilość instrumentów!

Palester, który od początku 1947 r. przebywał już w Paryżu, nie mógł być na prawykonaniu utworu. Prawdopodobnie usłyszał je podczas kolejnego wykonania – w Paryżu, w grudniu 1947. Niestety, chociaż PWM planowało wydanie tego dzieła, coraz większe rozdźwięki między kompozytorem a wydawcą i ostatecznie decyzja Palestra o pozostaniu na emigracji spowodowały, że kompozycja pozostała w rękopisie. Po latach kompozytor dokonał rewizji utworu (w tej postaci utwór został nagrany w 2018 roku). 

I Trio smyczkowe jest całkowicie atonalne i bardzo odmienne od powstałej w tym samym czasie neoklasycznej Serenady na 2 flety i orkiestrę smyczkową. Brak tu energetycznych, motorycznych tematów, dominują natomiast epizody liryczne, pełne skupionej ekspresji. Pierwsza część zaczyna się od wolnego wstępu o bardzo linearnym charakterze, którego temat wprowadzają kolejno wiolonczela, altówka i skrzypce. Główna partia tej części zaczyna się energicznym tematem, motywicznie spokrewnionym z tematem wstępu. Po kulminacji opartej na głównym temacie następuje powrót wolnego wstępu. Druga część to delikatne scherzo w formie ronda. Najbardziej może niezwykły jest finał, utrzymany w kontemplacyjnym, wolnym tempie, z ciekawymi pomysłami kolorystycznymi (jak np. akordy grane pizzicato i przesuwane glissandem lub nakładające się na siebie łańcuchy trylów). 

Prawykonanie Tria smyczkowego odbyło się 24 listopada 1947 roku w Krakowie, w ramach VII koncertu Polskiego Wydawnictwa Muzycznego. Co ciekawe, Trio Palestra było pierwszą pozycją tego koncertu, ponieważ jednak przez radio transmitowana była tylko druga część, utwór powtórzono na koniec koncertu. Dało to możliwość słuchaczom posłuchania dwa razy tej samej kompozycji podczas jednego wieczoru, co w przypadku trudnej, współczesnej kompozycji, wydaje się ciekawym zabiegiem.