III Kwartet smyczkowy 1942–44; druga wersja – 1974
III Kwartet smyczkowy Romana Palestra powstał w czasie wojny, w latach 1942–44. Po latach kompozytor tak pisze o okolicznościach jego powstania:
II Symfonia zajęła mi ponad rok pracy, ale równocześnie z nią pisałem utwór o niemal identycznym, czteroczęściowym planie formalnym i bardzo podobnych cechach stylistycznych. Był to III Kwartet smyczkowy. Jedyna różnica polega na tym, że w końcowej fudze kwartetu tematy są odmienne od tematów pierwszej części, natomiast wewnętrzny dramatyzm muzyki, typ zmiennej dynamiki i agogiki oraz integralny chromatyzm świadczą, że utwór był pisany jednocześnie z II Symfonią. Przed końcem wojny III Kwartet nie był grany w całości, natomiast Umińska wykonywała podobno ze swym dorywczym zespołem trzecią część, wolną, na jakichś tajnych koncertach na prowincji. Mała partyturka została wydana przez PWM w 1949 roku. Ponieważ jest to jeden z moich najlepszych utworów, do którego przywiązuję dużą wagę, więc przed kilku laty przejrzałem go na nowo, a przy okazji przerobiłem i poprawiłem wiele szczegółów. Wypadnie zatem w przyszłości rozróżniać w tym utworze pierwszą wersję (z roku 1943) i drugą (z roku 1975).
Prawykonania III Kwartetu dokonał Kwartet Krakowski 3 listopada 1946 orku w Krakowie. Wkrótce utwór został zaprezentowany na koncercie jurorów podczas festiwalu MTMW w Amsterdamie 21 stycznia 1946 roku, a następnie w tym samym jeszcze roku w wielu metropoliach Europy (m.in. w Londynie i w Paryżu). Palester uważał ten kwartet za jedną ze swoich najlepszych kompozycji.
W odróżnieniu od II Kwartetu, język tej kompozycji jest w pełni atonalny. Natomiast forma jest klarowniejsza – utwór składa się z typowych dla cyklu sonatowego czterech części. Sam kompozytor tak charakteryzuje swój III Kwartet smyczkowy:
Pierwsza część składa się z ekspozycji sonatowej, zawierającej ostro skontrastowane dwa tematy, oraz długiego przetworzenia, brak tu natomiast repryzy. Druga część to bardzo szybkie scherzo, o budowie trzyczęściowej, następna wolna część prezentuje długi, liryczny recytatyw, którego linia rozwija się na tle różnych szmerowych efektów. Dzieło kończy podwójna fuga, której tematy w końcowej kodzie zostają połączone z tematem głównym pierwszej części.
Jak widać, Palester myślał wciąż kategoriami tradycyjnych form klasycznych i barokowych, mimo że jego III Kwartet jest już dziełem w pełni atonalnym. Warto dodać, że w trzeciej części, być może najoryginalniejszej, klimat dźwiękowy zbliżony jest do muzyki Albana Berga, możemy tu nawet znaleźć figury melodyczne pokrewne frazom z opery Wozzeck. Natomiast motoryczny ruch ciągle dominuje w głównych tematach części skrajnych, a także w scherzu mającym charakter perpetuum mobile
Palester wysoko cenił swój III Kwartet smyczkowy, umieszczając go na liście swoich najważniejszych kompozycji (na liście tej natomiast nie ma II Kwartetu). Warto jeszcze zauważyć, iż przed opracowaniem drugiej wersji III Kwartetu, w 1954 roku powstało Adagio na smyczki, jedna z najbardziej znanych kompozycji Palestra, będąca zmodyfikowaną wersją trzeciej części III Kwartetu.
Utwór został wydany przez PWM w 1949 roku, natomiast nowa wersja z 1974 roku doczekała się wydania dopiero po śmierci kompozytora (też przez PWM).